Proces tworzenia systemu prawa międzynarodowego, konwencji i wytycznych mających na celu ochronę uchodźców rozpoczął się we wczesnych latach XX wieku w ramach Ligi Narodów. Jego punkt kulminacyjny przypadł na dzień 28 lipca 1951 r., kiedy na specjalnej konferencji Narodów Zjednoczonych przyjęto Konwencję dotyczącą statusu uchodźców.
Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951 r. jest obecnie kluczowym dokumentem prawnym w dziedzinie ochrony uchodźców. Konwencja definiuje pojęcie uchodźcy i określa, jakiego rodzaju ochronę prawną, inną pomoc oraz prawa socjalne uchodźcy powinni otrzymać od państwa będącego sygnatariuszem Konwencji. Kluczowe postanowienie Konwencji wyraźnie zabrania zawracania uchodźców do kraju, z którym wiążą się ich obawy dotyczące prześladowań. Konwencja określa także obowiązki uchodźców wobec rządu państwa przyjmującego i precyzuje, iż osoby pewnej kategorii, np. przestępcy wojenni, nie spełniają kryteriów warunkujących uzyskanie statusu uchodźcy.
Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951 r. uznawała międzynarodowy zakres kryzysów uchodźczych oraz potrzebę współpracy międzynarodowej i dzielenia się przez państwa odpowiedzialnością w tym względzie.
Początkowo Konwencja z 1951 r. była w mniejszym lub większym stopniu ograniczona do ochrony uchodźców w Europie pojawiających się w następstwie wydarzeń II wojny światowej. Protokół z 1967 r. do Konwencji rozszerzył jej zakres i usunął z niej bariery natury geograficznej i czasowej, przekształcając Konwencję w prawdziwie uniwersalny instrument, w miarę jak problem wysiedleń rozprzestrzeniał się obejmując cały świat.
Konwencja z 1951 r. nie jest przeznaczona do zwalczania przyczyn leżących u podłoża ucieczek ludności z miejsc zamieszkania, tzn. naruszeń praw człowieka ani konfliktów politycznych czy zbrojnych w kraju ojczystym uchodźcy. Jej koncepcja wyjściowa zakładała zmniejszenie negatywnych konsekwencji tych zjawisk przez zaproponowanie ofiarom pewnego zakresu międzynarodowej ochrony prawnej i innych form pomocy oraz przez wsparcie ich w rozpoczęciu nowego życia.
Wraz z Protokołem z 1967 r., Konwencja z 1951 r. zainspirowała także tworzenie takich ważnych regionalnych instrumentów ochrony uchodźców, jak Konwencja Unii Afrykańskiej z 1969 r., czy też Deklaracja z Kartageny z 1984 r. dotycząca uchodźców w Ameryce Łacińskiej.
