Uchodźca czy migrant? Tłumaczymy różnice i wyjaśniamy ich sens.

23-03-2016

Czy pojęcia „uchodźca” i „migrant” są zamiennie?

Nie. Chociaż pojęcia „uchodźca” i „migrant” są coraz częściej używane w mediach i w dyskursie publicznym jako synonimy, istnieje pomiędzy nimi zasadnicza różnica o charakterze prawnym. Mylenie tych pojęć może prowadzić do problemów dotykających uchodźców i osoby ubiegające się o nadanie statusu uchodźcy, jak również do nieporozumień w dyskusjach dotyczących azylu i migracji.

Co wyróżnia uchodźców?

Pojęcie „uchodźcy” zostało wyraźnie zdefiniowane w prawie międzynarodowym, które zapewnia uchodźcom ochronę. Uchodźcy to osoby przebywające poza swoim krajem pochodzenia z powodu obawy przed prześladowaniem, z powodu konfliktu, przemocy lub innych okoliczności poważnie zakłócających porządek publiczny, które – na skutek powyższego – wymagają „ochrony międzynarodowej”. Są często w tak niebezpiecznej sytuacji, że przekraczają granice państwowe w poszukiwaniu bezpieczeństwa w sąsiednich krajach; tak więc zostają oni uznani na forum międzynarodowym za „uchodźców”, osoby, którym przysługuje pomoc ze strony innych państw, UNHCR i właściwych organizacji. Są oni uznani za uchodźców właśnie dlatego, że ich powrót do domu jest zbyt niebezpieczny, w związku z czym potrzebują schronienia w innym miejscu. Są to osoby, w przypadku których odmowa azylu ma potencjalnie śmiertelne konsekwencje.

Jak uchodźcy są chronieni na podstawie prawa międzynarodowego?

Szczególny reżim prawny, który chroni prawa uchodźców, nazywamy „międzynarodową ochroną uchodźców”. Potrzeba istnienia tego reżimu wynika z faktu, że uchodźcy to osoby znajdujące się w szczególnie ciężkim położeniu, wymagającym dodatkowych środków. Osoby ubiegające się o nadanie statusu uchodźcy i uchodźcy są pozbawieni ochrony ze strony swojego kraju.

Art. 14. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przyznaje każdemu człowiekowi prawo do ubiegania się o azyl i korzystania z azylu. Pojęcie azylu nie posiadało jednak jasnej definicji na poziomie międzynarodowym do czasu przyjęcia Konwencji dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r. (dalej zwanej „Konwencją z 1951 r.”) i powierzenia UNHCR nadzoru nad wdrażaniem jej postanowień. Konwencja z 1951 r. i Protokół do niej z 1967 r., jak również regionalne instrumenty prawne, takie jak konwencja Organizacji Jedności Afrykańskiej regulująca określone aspekty problemów uchodźców w Afryce z 1969 r., stanowią kamień węgielny nowoczesnego reżimu ochrony uchodźców. Przedstawiają one uniwersalną definicję uchodźcy i określają podstawowe prawa i obowiązki uchodźców.

Postanowienia Konwencji z 1951 r. pozostają główną międzynarodową normą, stanowiącą podstawę oceny wszelkich środków ochrony i sposobów traktowania uchodźców. Jej najważniejsze postanowienie – zasada niewydalania i niezawracania (non-refoulement) (oznaczająca zakaz przymusowych powrotów), zawarta w art. 33, stanowi fundament ww. reżimu. Zgodnie z tą zasadą, uchodźców nie wolno wydalać ani zawracać do miejsc, w których ich życie lub wolność byłyby zagrożone. Państwa ponoszą podstawową odpowiedzialność za taką ochronę. UNHCR ściśle współpracuje z rządami, doradzając im i wspierając je w miarę potrzeb przy realizacji ich obowiązków.

Czy istnieje potrzeba rewizji Konwencji z 1951?

Konwencja z 1951 r. i Protokół do niej z 1967 r. ocaliły miliony istnień ludzkich i jako takie stanowią jeden z kluczowych instrumentów mówiących o prawach człowieka. Konwencja z 1951 r. jest kamieniem milowym prawa humanitarnego, wypracowanym w następstwie masowych ruchów ludności, przekraczających swoimi rozmiarami nawet te, które obecnie obserwujemy. Konwencja z 1951 r. reprezentuje w swojej istocie fundamentalne wartości humanitarne. Wyraźnie dowiodła ona swoich możliwości dostosowania się do zmieniających się okoliczności faktycznych, będąc uznawaną przez sądy za żywy instrument umożliwiający przyznawanie uchodźcom ochrony w zmieniającym się środowisku. Największym wyzwaniem dotyczącym ochrony uchodźców z całą pewnością nie jest sama Konwencja z 1951 r., ale raczej zapewnienie przestrzegania przez państwa jej postanowień. Rzeczywistą potrzebą jest znalezienie bardziej skutecznych sposobów wdrażania jej postanowień w duchu międzynarodowej współpracy i dzielenia się odpowiedzialnością.

Czy pojęcie „migrant” może być używane jako ogólne pojęcie obejmujące także uchodźców?

Na poziomie międzynarodowym nie ma jednolitej definicji prawnej pojęcia „migrant”.^[1] Niektórzy decydenci, organizacje międzynarodowe i środki masowego przekazu rozumieją i używają słowa „migrant” jako ogólnego pojęcia obejmującego zarówno migrantów, jak i uchodźców. Na przykład globalne dane statystyczne dotyczące międzynarodowej migracji zazwyczaj korzystają z definicji „międzynarodowej migracji”, która obejmuje także osoby ubiegające się o nadanie statusu uchodźcy i uchodźców.

W dyskursie prawnym praktyka ta może jednak łatwo prowadzić do nieporozumień, a także mieć poważne konsekwencje dla życia i bezpieczeństwa uchodźców. „Migracja” jest często rozumiana jako proces dobrowolny, na przykład gdy ktoś przekracza granicę w poszukiwaniu lepszych możliwości ekonomicznych. Nie dotyczy to uchodźców, którzy nie mogą bezpiecznie powrócić do domu, i dlatego też należy im się szczególna ochrona na podstawie przepisów prawa międzynarodowego.

Zacieranie różnic pomiędzy pojęciami „uchodźcy” i „migranci” odwraca uwagę od szczególnej ochrony prawnej, jakiej wymagają uchodźcy, takiej jak ochrona przed wydaleniem lub zawróceniem (refoulement) oraz przed podleganiem karze za przekroczenie granicy bez zezwolenia w poszukiwaniu bezpieczeństwa. Nie ma nic nielegalnego w ubieganiu się o azyl – wręcz przeciwnie, jest to uniwersalne prawo człowieka. Łączenie pojęć „uchodźcy” i „migranci” może osłabić publiczne wsparcie dla uchodźców i instytucji azylu w czasie, gdy większa niż kiedykolwiek liczba uchodźców potrzebuje takiej ochrony.

Musimy traktować wszystkich ludzi z szacunkiem i godnością. Musimy zapewnić migranotm poszanowanie praw człowieka. Jednocześnie musimy także zapewnić odpowiednie prawne i operacyjne reakcje w odpowiedzi na potrzeby uchodźców, z uwagi na ich szczególne położenie, a także unikać rozmywania odpowiedzialności państw wobec uchodźców. Z tego powodu UNHCR zawsze oddzielnie odnosi się do „uchodźców” i „migrantów”, aby zapewnić jasność co do przyczyn i charakteru ruchów uchodźców i nie zapominać o szczególnych zobowiązaniach wobec uchodźców wynikających z przepisów prawa międzynarodowego.

Czy wszyscy migranci naprawdę zawsze dobrowolnie decydują się na migrację?

Czynniki, które motywują ludzi do przemieszczania się, mogą być złożone. Często przyczyny te mają charakter wieloaspektowy. Migranci mogą wyjeżdżać, aby poprawić swoją sytuację życiową poprzez znalezienie pracy lub – w niektórych przypadkach – w celu zdobycia wykształcenia, połączenia rodziny lub z innych przyczyn. Mogą także wyjeżdżać, aby złagodzić istotne niedogodności wynikające z klęsk żywiołowych, głodu lub skrajnego ubóstwa. Ludzie, którzy opuszczają swój kraj z tych powodów, zazwyczaj nie byliby uznani za uchodźców zgodnie z prawem międzynarodowym.

Czy także i migranci nie zasługują na ochronę?

Przyczyny, dla których migranci opuszczają swój kraj, często zmuszają ich do zrobienia takiego kroku, i ważne jest znalezienie sposobów na zaspokojenie ich potrzeb i ochronę praw człowieka. Migranci są chronieni na podstawie przepisów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka. Ochrona ta wynika z ich fundamentalnej godności jako istot ludzkich.^[2] Dla niektórych brak przyznania ochrony przysługujących im praw człowieka może mieć poważne konsekwencje. Może to spowodować naruszenia praw człowieka, takie jak poważna dyskryminacja, arbitralne aresztowania i zatrzymania, lub też przymusowa praca, zniewolenie lub wyjątkowo ciężkie warunki pracy mające charakter wyzysku.

Ponadto niektórzy migranci, tacy jak ofiary nielegalnego handlu ludźmi lub pozbawione opieki lub rozdzielone z rodziną dzieci migrantów, mogą mieć szczególne potrzeby w zakresie ochrony oraz pomocy i mają prawo do tego, aby potrzeby te zostały zaspokojone. UNHCR w pełni popiera podejście do zarządzania migracjami z poszanowaniem praw człowieka wszystkich przemieszczających się ludzi.

Czy uchodźcy są „przymusowymi migrantami”?

Pojęcie „przymusowa migracja” jest czasami używane przez socjologów i inne osoby jako ogólne, otwarte pojęcie obejmujące wiele rodzajów przesiedleń lub przemieszczeń niemających charakteru dobrowolnego – zarówno za granicę, jak i wewnątrz terytorium danego kraju. Pojęcie to zostało użyte na przykład w odniesieniu do osób przesiedlonych na skutek klęsk żywiołowych, konfliktów, głodu lub realizowanych na wielką skalę projektów na rzecz rozwoju.

„Przymusowa migracja” nie jest pojęciem prawnym i – podobnie jak w przypadku pojęcia „migracja” – nie ma jej powszechnie przyjętej definicji. Pojęcie to obejmuje szeroki zakres zjawisk. Pojęcie „uchodźca” natomiast jest jasno zdefiniowane w międzynarodowych i regionalnych przepisach prawa dotyczących uchodźców, a państwa przyjęły wyraźnie określony i szczególny zestaw zobowiązań prawnych wobec tejgrupy ludzi. Nazywanie uchodźców „przymusowymi migrantami” odwraca uwagę od szczególnych potrzeb uchodźców i prawnych zobowiązań przyjętych przez wspólnotę międzynarodową w celu rozwiązania tych kwestii. Aby zapobiec nieporozumieniom, UNHCR unika używania pojęcia „przymusowa migracja” w odniesieniu do ruchów uchodźców i innych form ich przesiedlania.

Jakiego określenia najlepiej jest więc używać w odniesieniu do mieszanych grup przemieszczających się osób, które obejmują zarówno uchodźców, jak i migrantów?

UNHCR preferuje określanie takich grup podróżujących, przemieszczających się razem osób terminem „uchodźcy i migranci”. To najlepszy sposób pozwalający na uznanie, że wszystkim przemieszczającym się ludziom przysługują prawa człowieka, które powinny być szanowane, chronione i wykonywane; a także, że uchodźcy i osoby ubiegające się o nadanie statusu uchodźcy maja szczególne potrzeby i prawa, objęte ochroną na podstawie przepisów prawa.

Czasami w dyskusjach poświęconych zasadom polityki pojęcie „mieszanej migracji” oraz pokrewne pojęcia takie jak „mieszane przepływy” czy „mieszane ruchy migracyjne” mogą być przydatne przy określaniu zjawiska wspólnego przemieszania się uchodźców i migrantów (w tym ofiar nielegalnego handlu ludźmi i innych szczególnie narażonych migrantów), podróżujących tymi samymi szlakami i korzystających z tych samych ułatwień.

Z drugiej strony, pojęcie „migranta o charakterze mieszanym”, używane przez niektórych jako skrótowe określenie osoby podróżującej w ramach przepływu migracyjnego o charakterze mieszanym, którego osobisty status jest nieznany, lub który może mieć różne, nakładające się na siebie powody przemieszczania się, jest niejasne. Może ono powodować nieporozumienia i przysłaniać szczególne potrzeby uchodźców i migrantów w ramach danego ruchu. Nie jest ono zalecane.

A co z uchodźcami, którzy opuszczają jeden goszczący ich kraj i wchodzą na terytorium innego? Czy określenie „migranci” nie byłoby w istocie najlepsze dla określenia takich osób podróżujących dalej z pierwszego kraju, w którym przebywali?

Uchodźca nie przestaje być uchodźcą i nie staje się „migrantem” z tego tylko powodu, że opuszcza jeden kraj goszczący, aby udać się do innego. Dana osoba jest uchodźcą z powodu braku ochrony ze strony jej własnego kraju pochodzenia. Przemieszczenie się do nowego kraju udzielającego azylu nie zmienia tego, tak więc nie ma wpływu na status danej osoby jako uchodźcy. Osoba, która spełnia kryteria do nadania jej statusu uchodźcy, pozostaje uchodźcą niezależnie od trasy jej podróży odbywanej w poszukiwaniu ochrony lub możliwości odbudowy swojego życia i niezależnie od różnych etapów, które podróż taka może obejmować.

UNHCR

15 marca 2016 r.