Nadawanie statusu uchodźcy jest procesem badawczym prowadzonym przez organ danego kraju lub UNHCR, mającym na celu ustalenie, czy osoba która złożyła wniosek o przyznanie statusu uchodźcy jest naprawdę uchodźcą. Osoby ubiegające się o status uchodźcy prosi się o szczegółowe opisanie własnej historii pracownikowi urzędu azylowego, który zadaje pytania starając się ustalić fakty. Udział zawodowego tłumacza często usprawnia cały proces. Następnie pracownik urzędu porównuje życiorys osoby ze szczegółowymi raportami na temat kraju pochodzenia osoby w celu podjęcia decyzji, czy taka osoba ma uzasadniony powód do obaw przed prześladowaniami, lub czy w razie powrotu narażona jest w tym kraju na poważne ryzyko.
W krajach, które nie są stroną Konwencji z 1951 r. dotyczącej statusu uchodźców, lub w których system ten nie funkcjonuje prawidłowo, zadaniem UNHCR jest udzielanie pomocy rządom w procedurze azylowej, w przeprowadzaniu badania, a także w samym nadawaniu statusu uchodźcy. UNHCR jest również upoważnione do monitorowania procedur azylowych, przeglądania akt oraz monitorowania podejmowanych decyzji.
Ochrona uchodźców zaczyna się od zdefiniowania osób, które powinny podlegać ochronie, a decydujące znaczenie ma jakość podejmowanych decyzji i poprzedzających je procedur. Dla UNHCR konieczne jest zapewnienie sprawiedliwej, efektywnej i wysokiej jakości procedury azylowej, tak, aby zrealizować swoje podstawowe zadanie i cel jakim jest międzynarodowa ochrona uchodźców.
Wszystkie państwa Europy Środkowej są stronami Konwencji dotyczącej statusu uchodźców i mają własne przepisy dotyczące udzielania azylu, dlatego UNHCR nie zajmuje się tam rozpatrywaniem indywidualnych wniosków o ochronę międzynarodową. Współpracuje za to z rządami tych państw, pomagając im w wypracowywaniu ich własnych systemów azylowych i pilnuje, by precedury azylowe były zgodne z przyjętymi standardami, oraz pomaga ustanawiać właściwe mechanizmy wewnętrznej kontroli ich jakości.
Poprawa jakości procedur uchodźczych
W latach 2008-2010 UNHCR wdrażało w Bułgarii, Polsce, Rumuni i Słowenii oraz na Węgrzech i Słowacji projekt finansowany ze środków Unii Europejskich Projekt Zapewnienia Jakości i Oceny Systemu Uchodźczego w ramach Inicjatywy na rzecz Jakości.
Projekt miał na celu wsparcie ciągłego procesu tworzenia sprawiedliwych i efektywnych procedur azylowych, opartych na pełnym i całkowitym zastosowaniu Konwencji z 1951 r. W trakcie projektu prowadzone było badanie oraz audyt procedur azylowych, analizowano decyzje podjęte w pierwszej i drugiej instancji, wskazywano na mocne i słabe strony krajowych procesów i proponowano podjęcie konkretnych działań w celu poprawy jakości, sprawiedliwości i efektywności podejmowanych decyzji. Projekt obejmował również indywidualny coaching dla podmiotów podejmujących decyzje, oraz szkolenia tematyczne w zakresie takich zagadnień jak ocena wiarygodności, wykorzystanie informacji o kraju pochodzenia, narodowość, alternatywie ucieczki wewnętrznej, czy przyspieszone procedury. W ramach projektu przeszkolono wewnętrznych kontrolerów funkcjonujących w ramach każdego organu ds. uchodźców, tak, aby wytworzyć mechanizmy kontroli wewnętrznej. Projekt odnosił się również do społeczeństwa, po to, aby nadać organizacjom pozarządowym zajmującym się wnioskami o nadanie statusu uchodźcy zdolności monitorowania i oceny.
Droga do wewnętrznej kontroli i gwarancji jakości
Projekt Zapewnienia Jakości i Oceny Systemu Uchodźczego podkreślił znaczenie systematycznego podejścia do jakości kontroli w procedurach azylowych. Dlatego też UNHCR kontynuowało działania projektu w Europie Środkowej w ramach nowego projektu finansowego ze środków UE – Projektu dalszego podnoszenia jakości procedur azylowych.
Projekt ten został wdrożony w Bułgarii, Polsce, Rumuni oraz na Węgrzech i Słowacji, przy udziale podmiotów z Austrii, Niemiec i Wielkiej Brytanii, którzy dzielili się swoim doświadczeniem. Celem projektu była z jednej strony dalsza poprawa procedur azylowych, a z drugiej strony zbudowanie skutecznego i zrównoważonego mechanizmu kontroli wewnętrznej, który pozwoli utrzymać dobrą jakość i zapewnić efektywne i zrównoważone funkcjonowanie Jednostek Oceny Jakości w krajach uczestniczących w projekcie. Projekt miał również na celu stworzenie metodologii wskazującej kierunek przyszłego tworzenia wewnętrznych mechanizmów gwarancji jakości w innych państwach członkowskich UE. Na zakończenie projektu sporządzono krajowe raporty oceny oraz podręcznika na temat metodologii oceny.
Oprócz tych dwóch projektów w ramach Inicjatywy na rzecz Jakości Przedstawicielstwo Regionalne UNHCR w Europie Środkowej zakończyło w lutym 2010 realizację projektu badawczego poświęconego zastosowaniu w praktyce najważniejszych przepisów Dyrektywy UE dotyczącej Procedur Azylowych w Bułgarii, Czechach i Słowenii. Projekt ten również uwidocznił luki w aktualnych przepisach i praktyce w badanych państwach, a wyniki badania pozwolą w przyszłości wzmocnić międzynarodowe standardy ochrony w ramach wdrażanego Wspólnego Europejskiego Systemu Azylowego.