پەنابەران و پەناخوازان
ئەگەرچی عێراق ئەزموونی سەقامگیری رێژەیی و باشتربوونی دۆخی دارایی دەکات، وڵاتەکە هێشتا رووبەڕووە لەگەڵ پێداویستی درێژخایەنی مرۆیی و پەرەپێدان، ژینگەیەکی سیاسی ئاڵۆز و دۆخی ناسکی ئاسایش. عێراق بەخشندانە میوانداری نزیکەی ٣٠٠ هەزار پەنابەر و پەناخواز دەکات، زۆرینەیان کوردی سوریان (نزیکەی ٢٧٠ هەزار) کە لە هەرێمی کوردستانی عێراق نێیشتەجێن. ئەگەری گەڕانەوەی نزیکیان زۆر سنووردارە، بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی شێواوی ئاسایش لە باکوری رۆژهەڵاتی سوریا، کە زۆرینەی پەنابەران خەڵکی ئەوێن. زیاتر لە ٧٠٪ی پەنابەرانی سوری لە ناوچە شارییەکان دەژین، ئەوانی تر لە نۆ کەمپی پەنابەران و شوێنێکی کاتیی دەژین.
ئاوارە ناوخۆییەکان و گەڕاوەکان
عێراق ١،١ ملیۆن ئاوارەی ناوخۆیی هەیە، هەندێکیان رووبەڕووی ئاستەنگی گەورە دەبنەوە بۆ گەڕانەوە یان بۆ تێکەڵبوون لەگەڵ کۆمەڵگەی خانەخوێ. زۆرینەی ٥ ملیۆن ئاوارەی ناوخۆیی کە گەڕاونەتەوە بەهرەمەندن لەهەمان ئەو مافانەی عێراقییەکانی تر، بەڵام هاوکات رووبەڕووی ئاستەنگی هاوشێوە دەبنەوە. ئاوارە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە لەسەر هۆکارەکانی نەگەڕانەوە، لەوانە نەبوونی ئاسایش، نەبوونی دەرفەتەکانی گوزارەن و سەرچاوە داراییەکان، ئەمانە تێکەڵ لەگەڵ خانووبەرەی زیانپێگەیشتوو لە ناوچە رەسەنەکانی خۆیان و لێڕوانینیان وەک وابەستە بە گروپە تووندڕەوەکان. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی نیگەرانییەکانی تری پاراستن کە کاریگەرییان هەیە لەسەر ئاوارە ناوخۆییەکان لە عێراق زیاتر پەیوەستن بە فاکتەرە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان، رێزنەگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و نەبوونی سەروەریی یاسا، کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران هەوڵەکانی زیاد دەکات بۆ توانادارکردنی ئاوارە ناوخۆییەکان، پەنابەران و کۆمەڵگە خانەخوێکان بۆ ئەوەی خۆڕاگرتر و توانادارتر بن بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی پاراستن و دەستگەیشتن بە رێگەچارەکان. ئەم هەوڵانە پێکدێن لە هاندانی لەخۆگرتنی ئاوارە ناوخۆییەکان و پەنابەران لەچوارچیوەی سیستمی پاراستنی کۆمەڵایەتی، لۆبیکردن بۆ دەستگەیشتنیان بە خزمەتگوزاری و سیاسەتە گشتییەکان، بەهێزکردنی توانای دابینکارانی پاراستن و خزمەتگوزاری گشتی، هەروەها باشترکردنی دەستگەیشتنی پەنابەران بە بازاڕی کار و دەرفەتەکانی گوزەران.
کەسانی بێدەوڵەت
کەسی بێدەوڵەت پێناسە دەکرێت وەک کەسێک کە وەک هاووڵاتی هیچ دەوڵەتێک هەژمار ناکرێت بەپێی یاسای ئەو دەوڵەتە. کەسی ژێر مەترسی بێدەوڵەتبوون ئەو کەسەیە کە لەوانەیە ببێتە کەسی بێدەوڵەت لە داهاتوودا ئەگەر رێوشوێنی بەرپێگرتن نەگیرێتەبەر (بەگشتی بەهۆی تێکەڵەیەک لە هۆکار لەوانە، لەناو چەندینی تردا، نەبوونی بەڵگەنامە، ئاوارەبوون، دایبابی کۆچبەر و نەبوونی رێکاری پاراستنی مافەکان لە یاسای نیشتیمانییدا). نەبوونی هاووڵاتینامە دەبێتە هۆی نامۆبوون، گۆشەگیری و بەربەستبوونی دەستگەیشتن بە مافە بنەڕەتییەکانی وەک پەروەردە، چاودێری تەندروستی، کار و ئازادی جووڵە. کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران ئاژانسی ئەرکپێدراوە لەلایەن ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دەستنیشانکردن و پاراستنی کەسانی بێدەوڵەت و رێگرتن لە بێدەوڵەتبوون و کەمکردنەوەی.
بەدرێژای مێژوو عێراق خاوەنی دانیشتوانی بێدەوڵەت بووە، لەوانە کوردانی فەیلی، بیدون، قەرەج (دۆم) و بەدوی کۆچەر (بەدو). لەم ساڵانەی دوایدا، حکومەتی عێراق هەوڵی گەورەیدا بۆ رێگرتن و کەمکردنەوەی بێدەوڵەتی لەناو ئەم دانیشتوانانە. بەڵام بەهۆی بەربەستەکانی دەستگەیشتن بە بەڵگەنامەی پشتڕاستکردنەوەی رەگەزنامە، لەگەڵ هەبوونی کەلێن لە چوارچێوەی یاسایی و کارگێڕی پەیوەست بە بەخشینی رەگەزنامە، هەندێک کەس هێشتا بێدەوڵەتن یان لەژێر مەترسی بێدەوڵەتبووندان لە عێراق.
تەبا لەگەڵ هەڵمەتی (کەمپەینی #من_لەگەڵیدام ) و پلانی کاری جیهانیی کۆمسیۆنی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران بۆ کۆتایهێنان بە بێدەوڵەتیی تا ٢٠٢٤، کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران هاوکاریی دەکات لەگەڵ هاوبەشان و دەسەڵاتەکان لە عێراق بۆ دڵنیابوون لەوەی هەموو کەسێکی شایستە بۆ وەرگرتنی رەگەزنامەی عێراقی، هاوکات دەتوانێت رەگەزنامەکەی پشتڕاست بکرێتەوە و دەستیبگات بە بەڵگەنامەکانی هاووڵاتیبوون. حکومەتی عێراق پابەندی خۆی سەلماندوە بۆ کۆتایهێنان بە بێدەوڵەتی لەسەر خاکەکەی، لەوانە بەڵێندان لە کۆڕبەندی جیهانی پەنابەران لە ساڵی ٢٠٢٣ بۆ کۆتایهێنان بە بێدەوڵەتی لەناو کەسانی ناسراوی بێدەوڵەت کە مافی رەگەزنامەی عێراقییان هەیە، هەروەها هەنگاونان بۆ هەموارکردنی یاسای رەگەزنامە بەشێوەیەک کە گونجاو بێت لەگەڵ ستانداردە نێودەوڵەتییەکان.