«Qochqinlar»mi yoki «muhojirlar»mi? Amaldagi atamalarning insonlar hayoti va huquqlariga ta’siri

English | Русский | Кыргызча | Қазақша

Mamlakatlar o’rtasida ko’chib yuradigan barcha odamlar o’zlarining inson huquqlari va qadr-qimmatini to’liq hurmat qilishga loyiqdir. Biroq, odamlar o’z uylarini tark etishlari uchun turli sabablar va motivatsiyalar mavjud, shuning uchun ular qaytib kelgan taqdirda hayoti xavf ostida bo’lgan yoki xavf ostida qolishi mumkin bo’lganlarga nisbatan paydo bo’ladigan va qo’llaniladigan turli xalqaro huquqiy majburiyatlar mavjud.

Qochqinlar xalqaro huquqda alohida ta’riflangan va himoyalangan. Bular ta’qiblar, mojarolar, zo’ravonliklar, jiddiy inson huquqlari buzilishi yoki jamoat tartibini jiddiy buzadigan boshqa hodisalardan qochib, o’z uylarini tark etgan va boshqa mamlakatda xavfsizlikni qidirayotgan shaxslardir. Natijada, ular o’zlarining kelib chiqishi mamlakatlari ularni himoya qila olmaydigan yoki xohlamaydigan boshqa davlatdan «xalqaro himoya» ni talab qiladi. Ular asosiy, umuminsoniy huquqdan — boshpana izlash va undan foydalanish huquqidan foydalanadilar. Xalqaro qochqinlar qonunchiligiga ko’ra, shaxs qochqin hisoblanadi va u ushbu ta’rifga javob berishi bilanoq unga shunday munosabatda bo’lishi kerak, garchi u hali ham davlatlar yoki BMTning Qochqinlar bo’yicha Oliy komissarligi tomonidan rasmiy tan olinishini kutayotgan bo’lsa ham.

Davlatlar xalqaro huquqqa muvofiq qochqinlarga nisbatan muayyan majburiyatlarga ega, jumladan:

• Qochqinlarning o’z hududlariga kirib, boshpana izlashlarini ta’minlash.
• Qochqinlarni xavfsizlikka erishish uchun chegaralarni tartibsiz (ruxsatnomasiz yoki kerakli hujjatlarsiz) kesib o’tganliklari uchun jazolamaslik. Boshpana so’rashda hech qanday noqonuniy narsa yo’q.
• Qochqinlarning asosiy inson huquqlari hurmat qilinishi, himoya qilinishi va bajarilishini ta’minlash.
• Qochqinlarning hayoti yoki erkinligi xavf ostida bo’lgan xavfli vaziyatlarga chiqarib yuborilmasligi yoki qaytarilmasligini ta’minlash.

Ba’zi mamlakatlarda qochqinlar boshqa qonuniy qolish shakllaridan, jumladan, erkin harakatlanish to’g’risidagi shartnomalar, ishlash uchun ruxsatnomalar yoki talaba vizasidan foydalanishlari mumkin, shuning uchun boshpana so’ramaslikni tanlashi mumkin. Biroq, ushbu boshqa yashash shakllari ularning xalqaro himoyaga bo’lgan ehtiyoji yoki huquqlariga ta’sir qilmaydi.

Boshpana izlovchilar — bu xalqaro himoyaga murojaat qilmoqchi bo’lgan yoki ularning so’rovi bo’yicha qarorni kutayotgan shaxslar. Davlatlar boshpanaga muhtoj bo’lgan o’z chegaralariga yaqinlashayotgan har qanday shaxs o’z hududiga kirishi, o’z ishini taqdim etishi va uni adolatli va samarali ko’rib chiqilishini ta’minlashi shart. Har bir boshpana izlovchi oxir-oqibat qochqin sifatida tan olinmasa-da, boshpana so’rab murojaat qilgan har qanday shaxs uni adolatli va samarali tekshirishi kerak.

Xalqaro huquq muhojirlarga aniq ta’rif bermaydi, ammo bu atama to’g’ridan-to’g’ri ta’qib qilish, sog’lig’iga jiddiy zarar yetkazish yoki o’lim tahdidi tufayli emas, balki faqat boshqa sabablarga ko’ra, shu jumladan ish, ta’lim yoki oilani birlashtirish uchun chegaralarni kesib o’tishni afzal ko’rgan odamlarga nisbatan qo’llaniladi.  Ekologik ofatlar, ocharchilik yoki o’ta qashshoqlik tufayli qiyinchiliklardan qochish kabi boshqa murakkab omillar ham sabab bo’lishi mumkin.

Ushbu sabablarga ko’ra o’z mamlakatlarini tark etganlar odatda xalqaro himoyaga muhtoj bo’lmaydilar, chunki ular qochqinlardan farqli o’laroq, asosan, chet elda bo’lganlarida va qaytib kelganlarida o’z mamlakatlari himoyasidan foydalanishda davom etadilar.

Muhojirlar qochoqlar ta’rifi mezonlariga javob bermasa-da, sayohatlari davomida turli nuqtalarda yordam va o’z huquqlarini himoya qilishga muhtoj bo’lishi mumkin. Ammo ular xalqaro inson huquqlari qonuni bilan himoyalangan bo’lishi mumkin va ba’zi hollarda ular o’z mamlakatiga qaytish yoki inson huquqlari asoslariga ko’ra qabul qiluvchi mamlakatdan olib chiqishdan himoyalanish huquqiga ega bo’lishi mumkin.

Dunyo bo’ylab tobora ko’proq qochqinlar va muhojirlar quruqlik va dengiz chegaralari bo’ylab bir xil yo’nalishlar bo’ylab sayohat qiladigan «aralash harakatlar» sodir bo’lmoqda. Ularning huquqiy maqomi va motivlari har xil bo‘lsa-da, ular yo‘l davomida xuddi shunday xavf-xatarlarga duch kelishi mumkin, jumladan, kontrabandachilar, jinoyatchilar, qurolli elementlar, boshqa firibgarlar, hatto chegarachilar yoki boshqa mansabdor shaxslar tomonidan zo‘ravonlik, suiiste’mol va ekspluatatsiya qilish holatlarini boshdan kechirishlari mumkin.

Garchi kelib chiqqan mamlakatlardan tashqarida sodir bo’lgan bunday hodisalar va tajribalar «muhojirlar»ni avtomatik ravishda «qochqin» ga aylantirmaydi (chunki qochqin maqomi xavf, zo’ravonlik yoki zarar tufayli qochib ketgan shaxsni uyiga qaytib kela olmasligiga bog’liq), barcha davlatlar o’z chegaralarida odamlarni qabul qilishda insonparvar, huquqlarga asoslangan yondashuvni qo’llashlari kerak. Ular xalqaro himoyaga muhtoj odamlar (qochqinlar) tezda boshpana olishlari va odam savdosi yoki inson huquqlari buzilishi qurbonlari — qochqinlar yoki muhojirlar — tezda aniqlanishi va qo’llab-quvvatlanishini ta’minlashi kerak.

Xalqaro hamjamiyat qochqinlar va muhojirlar o’rtasidagi farqni uzoq vaqtdan beri tan olgan – o’tgan asrda qochqinlar uchun maxsus ishlab chiqilgan kodlangan qonunlar to’plamidan (1951 yildagi qochqinlar maqomi to’g’risidagi Konventsiya va 1967 yildagi protokol, shuningdek, boshqa huquqiy hujjatlar, masalan, 1969 yildagi qochqinlar maqomi to’g’risidagi OAU Konventsiyasi) va yaqinda qabul qilingan Qochqinlar va muhojirlar to’g’risidagi Nyu-York deklaratsiyasiga va u tomonidan yaratilgan ikkita alohida ramka kelishuviga, ya’ni Qochqinlar bo’yicha Global va Migratsiya bo’yicha Global shartnomalardir.

Ushbu ikki atamani birlashtirish muayyan oqibatlarga olib keladi

Ommaviy nutqda, ommaviy axborot vositalarida va statistik hisobotlarda muhojirlar va qochqinlar uchun soyabon atama sifatida «muhojir» dan foydalanish ortib borayotgan va tashvishli tendentsiya mavjud. Bu chalkashlik nafaqat noto’g’ri, balki xalqaro himoyaga muhtoj odamlar uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Qochqinlar va boshpana izlovchilarni muhojrlar (yoki “noqonuniy”, “ruxsatsiz” yoki “hujjatsiz” kelganlar sifatida noto‘g‘ri ko‘rsatish):

• Ularning o’ziga xos huquqiy holatini noto’g’ri tavsiflaydi.
• Ularning maxsus huquqiy himoyalardan, jumladan, boshpana izlash va undan foydalanish uchun chegaralarni kesib o’tish huquqidan foydalanishlariga to’sqinlik qiladi.
• Davlatlarning bu odamlar oldidagi majburiyatlarini, xususan, ularning qanday qilib kelish usulidan qat’i nazar, boshpana so’rash huquqini hurmat qilish majburiyatini kamsitish orqali ularning mas’uliyatini pasaytirish.
• Ularning hayoti va xavfsizligini xavf ostiga qo’yadi — aralash harakatlarda ularni aniqlamaslik va ularga kerak bo’lgan himoyani ta’minlash, ularni yangilangan zararga duchor qilish.
• Ularning hayotiy tajribasi, urush, mojaro va ta’qiblar natijasida duch kelgan xavf va xavf-xatarlarni rad etadi.
• Qochqinlarga boshpana berish/yordam berishga qarshi siyosatni qo’llab — quvvatlaydi-hudud va boshpanaga kirishni rad etish, quruqlikda va dengizda qarshilik ko’rsatish, chegaralardagi zo’ravonlik va mansabni suiiste’mol qilish, xavfli vaziyatlarga qaytish (majburiy qaytarish) va chet elga boshpana izlovchilarni rad etish yoki «olib chiqish» urinishlari (eksternalizatsiya).

Aniqlik, ravshanlik va chalkashlik oqibatlaridan qochish uchun aralash harakat sharoitida odamlarning o’ziga xos, tanqidiy ehtiyojlarini tan olishning to’g’ri yo’li «qochqinlar va muhojirlar» to’g’ri talqiniga murojaat qilishdir. Bu qochqinlar boshpana olish va himoyasiz muhojirlar o’zlariga kerak bo’lgan moslashtirilgan yordamni olishlarini ta’minlab, tegishli shaxslarni aniqlash va javob berish imkonini beradi. Kengroq ma’noda qochqinlar va muhojirlarni birgalikda «individual shaxslar», «odamlar» yoki «harakatdagi odamlar» deb atash kerak.

Share on Facebook Share on Twitter