Van de Sahel tot Centraal-Amerika dwingt klimaatverandering mensen om te vluchten én worden mensen die al op de vlucht zijn nog kwetsbaarder.
Klimaatverandering is de belangrijkste crisis van onze tijd. Een van de meest verwoestende gevolgen ervan is dat mensen steeds vaker moeten vluchten voor natuurrampen. Hele bevolkingsgroepen lijden al onder de gevolgen van klimaatveranderingen, maar kwetsbare mensen die in door conflicten getroffen landen wonen, worden vaak onevenredig zwaar getroffen.
Vluchtelingen, intern ontheemden en staatlozen staan in de frontlinie van de klimaatcrisis. Velen van hen leven in “klimaat-hotspots”, waar ze doorgaans niet over de middelen beschikken om zich aan te passen aan een steeds moeilijker bewoonbare omgeving.
Op de vlucht voor natuurrampen
De afgelopen tien jaar hebben weersomstandigheden gemiddeld zo’n 21,5 miljoen nieuwe verplaatsingen* per jaar veroorzaakt. Dat is meer dan het dubbele van het aantal verplaatsingen dat veroorzaakt wordt door conflicten en geweld.
*”Nieuwe verplaatsingen” verwijst naar het aantal verplaatsingen: één persoon kan worden gedwongen meer dan eens te vluchten, waarbij elke verplaatsing telt als één nieuwe verplaatsing.
De meeste mensen die voor natuurrampen op de vlucht zijn, blijven in hun eigen land, vaak in gebieden die in hoge mate blootgesteld zijn aan meteorologische gevaren, zoals overstromingen en stormen. Sommigen van hen kunnen niet naar huis terugkeren en blijven op de vlucht in eigen land, terwijl een kleiner aantal veiligheid zoekt in andere landen en wellicht internationale bescherming nodig heeft.
Sneeuwbaleffect
Frequentere en zwaardere natuurrampen hebben niet alleen een direct effect op gedwongen ontheemding, maar klimaatverandering verergert ook andere oorzaken van ontheemding: armoede, voedselonzekerheid, watertekorten, en toegang tot andere natuurlijke hulpbronnen waarvan gemeenschappen afhankelijk zijn om te overleven.
Dat soort meervoudige rampen raken niet alleen de economie van een land, maar ook de inkomens van individuele huishoudens. Daardoor blijven kwetsbare gemeenschappen achter met beperkte capaciteit en onvoldoende overheidssteun om te herstellen. In combinatie met politieke en sociaaleconomische factoren kan dat landen van de ene crisis in de andere doen storten en de al bestaande instabiliteit en kwetsbaarheid verergeren.
UNHCR biedt bescherming en ondersteuning aan mensen die op de vlucht zijn voor de gevolgen van de klimaatverandering, en helpt hen zich beter te wapenen tegen toekomstige rampen.
Wereldwijd Vluchtelingenpact (Global Compact on Refugees)
Het wereldwijd Vluchtelingenpact, dat in december 2018 door een overweldigende meerderheid in de Algemene Vergadering van de VN werd aangenomen, gaat rechtstreeks in op deze groeiende bezorgdheid. Het Compact erkent dat “klimaat, aantasting van het milieu en natuurrampen steeds meer in wisselwerking staan met de drijvende krachten achter vluchtelingenbewegingen“.
“We moeten nu investeren in paraatheid om de nood aan bescherming in de toekomst te beperken en verdere klimaatgerelateerde ontheemding te voorkomen. Wachten tot er weer een ramp toeslaat is geen optie.”
Filippo Grandi, VN Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen
“Klimaat-hotspots”
De meeste mensen die onder het mandaat van UNHCR vallen, zijn geconcentreerd in de meest kwetsbare gebieden in de wereled, zoals:
Klimaatactie bij UNHCR
UNHCR roept staten op om dringend collectieve actie te ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan en de gevolgen ervan voor het leven en het levensonderhoud van honderden miljoenen mensen over de hele wereld te beperken. We dringen er ook op aan bij staten om meer bescherming en hulp te bieden aan mensen die op de vlucht zijn voor natuurrampen en de gevolgen van klimaatverandering.
In januari 2020 werd Andrew Harper door de Hoge Commissaris benoemd tot speciale adviseur voor klimaatactie om de agenda van UNHCR rond klimaatactie aan te sturen. Die agenda richt zich op drie belangrijke gebieden:
“Klimaatvluchtelingen”?
Een “vluchteling” wordt gedefinieerd als iemand die een internationale grens is overgegaan “uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging” (Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen van 1951). In sommige contexten breidt de definitie zich uit tot personen die op de vlucht zijn voor “gebeurtenissen die de openbare orde ernstig verstoren” (OAE-Verdrag van 1969, Verklaring van Cartagena van 1984).
Klimaatverandering treft mensen in hun eigen land en leidt er doorgaans toe dat mensen in eigen land op de vlucht slaan voordat er een stadium wordt bereikt waarin mensen ook effectief landsgrenzen oversteken. Er zijn echter situaties waarin de criteria voor het bepalen van de vluchtelingenstatus volgens het Verdrag van 1951 of de ruimere criteria voor vluchtelingen van regionale vluchtelingenwetgevingen van toepassing zijn.
Mensen kunnen bijvoorbeeld een geldige aanspraak maken op vluchtelingenstatus wanneer de schadelijke gevolgen van klimaatverandering gepaard gaan met gewapende conflicten en geweld. Voortbouwend op onze studie ‘In Harm’s Way’ heeft UNHCR in 2020 juridische overwegingen gepubliceerd als leidraad voor interpretatie en om de internationale discussie hierover in goede banen te leiden. Hoe dan ook, de term “klimaatvluchteling” wordt niet onderschreven door UNHCR, en het is nauwkeuriger om te verwijzen naar “mensen die ontheemd zijn in de context van natuurrampen en klimaatverandering”.
