Klimaatverandering en ontheemding

Ze hebben zijn vader vermoord, zijn buurt in brand gestoken en dwongen hem te vluchten voor zijn leven. Hawali Oumar verzamelde zoveel mogelijk familieleden en ontvluchtte zijn geboorteplaats Baga, in het noordoosten van Nigeria, om te ontsnappen aan Boko Haram. Samen staken ze de grens over naar de Tsjadische oever van het Tsjaadmeer.

Zelfs eens het geweld ontvlucht, waren Hawali’s problemen nog niet voorbij. Met de hulp van UNHCR, de VN-Vluchtelingenorganisatie, kon de 46-jarige visser aanspraak maken op een boot, netten en andere essentiële middelen. Hiermee kon hij zichzelf en zijn familie onderhouden door zijn vangst aan de man te brengen bij de plaatselijke gemeenschap. Maar het ooit machtige Tsjaadmeer, een bron van water en levensonderhoud voor miljoenen mensen, is sinds de jaren zestig van de vorige eeuw met 90 procent gekrompen. Invasieve planten bedekken de helft van wat er nog over is gebleven, waardoor het voor boten moeilijker wordt om toegang te krijgen tot het meer. Door klimaatverandering, bevolkingsgroei en ongereguleerde irrigatie, heeft de omgeving te lijden onder woestijnvorming, ontbossing en droogte.

Als gevolg hiervan wordt het leven voor de gemeenschappen rond het Tsjaadmeer elk jaar moeilijker. Het geweld in de regio heeft miljoenen mensen uit hun huizen in Tsjaad, Kameroen, Nigeria en Niger verdreven. Deze groeiende groep ontheemden moet trachten rond te komen met een klein deel van de slinkende beschikbare middelen in dit gebied.

Hawali’s verhaal is slechts één voorbeeld van hoe de mensen op de vlucht vaak rechtstreeks geconfronteerd worden met klimaatverandering. Van de 20,4 miljoen vluchtelingen die eind 2018 onder het mandaat van UNHCR vielen, bevond een derde zich in de minst ontwikkelde landen van de wereld, die vaak zeer kwetsbaar zijn voor de negatieve gevolgen van de klimaatverandering of te kampen hebben met een gebrek aan middelen en infrastructuur. De gevolgen van natuurrampen en de meer geleidelijke effecten van de klimaatverandering – zoals het zakkende waterpeil van het Tsjaadmeer, de stijging van de zeespiegel voor de kustgemeenschappen, langere en hardere droogteperioden of toenemende woestijnvorming – kunnen nieuwe ontheemde bevolkingsgroepen doen ontstaan en uitdagingen vormen voor de mensen die al op de vlucht zijn.

Nu de woestijnvorming een bedreiging vormt voor het gebied rond het vluchtelingenkamp Minawao, in het noorden van Kameroen, hebben UNHCR, Land Life Company en de Lutheran World Foundation de handen in elkaar geslagen om meer dan 100 hectare land in het gebied te herstellen.

Waarom milieukwesties belangrijk zijn voor vluchtelingen en UNHCR

Klimaatveranderingen en natuurrampen verergeren en vergroten de dreigingen waarvoor mensen op de vlucht slaan en internationale landsgrenzen oversteken. De wisselwerking tussen klimaat, conflict, armoede en vervolging vergroot de complexiteit van vluchtelingencrises aanzienlijk. “Gedwongen ontheemding over de grenzen heen kan het gevolg zijn van de wisselwerking tussen klimaatverandering en natuurrampen enerzijds en conflict en geweld anderzijds, maar kan ook een rechtstreeks gevolg zijn van natuurrampen of door de mens veroorzaakte rampen alleen. Beide situaties kunnen leiden tot internationale beschermingsbehoeften”, aldus Filippo Grandi, VN Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen.

De wisselwerking tussen klimaat, conflict, armoede en vervolging vergroot de complexiteit van vluchtelingencrises aanzienlijk

Neem bijvoorbeeld de toenemende droogte in Somalië, die samen met Al-Shabab-gerelateerd geweld duizenden mensen dwingt om hun woonplaats te ontvluchten of naar Ethiopië te trekken. Shalle Hassan Abdirahman, een Somalische vluchteling die naar Ethiopië vluchtte, overleefde een tijd als gevangene van Al-Shabab voordat hij wist te ontsnappen. Eenmaal vrij, besloot hij echter dat hij geen andere keuze had dan te vertrekken. Al-Shabab had hem en andere boeren gedwongen om een “belasting” te betalen op hun inkomen, hoewel de droogte hun levensonderhoud al inperkte en tevens resulteerde in minder voedsel voor eigen consumptie. Jaren geleden overstroomde de nabijgelegen rivier wanneer het regenseizoen aanbrak, waardoor het land gevoed werd en de gewassen konden groeien. “Nu heeft de rivier geen water en de hemel geen regen meer,” zei Shalle Hassan. De rivier en het weer zijn in handen van Allah, voegde hij eraan toe, maar de bedreigingen en afpersing van Al-Shabab maken het leven ondraaglijk. “Geen mens zal er nog overblijven – er is droogte in het land en geen regen. En de mensen die achterblijven zijn bang om door Al-Shabab gedood te zullen worden.”

Bestaande vluchtelingenpopulaties kunnen ook het slachtoffer worden van klimaatverandering of natuurrampen. Toen de tropische cycloon Idai in maart 2019 Mozambique, Zimbabwe en Malawi trof, verhuisde UNHCR vluchtelingenfamilies naar veiligere onderkomens en voorzag hen van tenten, plastic zeilen, sanitaire voorzieningen en schoon water. Ook heeft UNHCR Rohingya-vluchtelingen in Zuid-Bangladesh geholpen om moessonstormen, overstromingen en aardverschuivingen te trotseren.

Maar ontheemding kan zelf een bron van spanningen en potentiële conflicten zijn als er extra concurrentie ontstaat op het gebied van toegang tot natuurlijke hulpbronnen, landrechten, voedsel en water – problemen die nog worden verergerd door de gevolgen van de klimaatverandering. Dergelijke problemen kunnen de relaties tussen vluchtelingen en de plaatselijke bevolking verslechteren of zelfs bijdragen tot het ontstaan van nieuwe vluchtelingencrises.

“Klimaatgerelateerde factoren verdrijven mensen uit hun huizen, maar grootschalige vluchtelingenbewegingen – al dan niet door het klimaat veroorzaakt – hebben op hun beurt weer een impact op het milieu, en vluchtelingen bevinden zich vaak net in klimaat-hotspots”, aldus Grandi. “Bij UNHCR werken we al jaren aan het verminderen van de milieu-impact van vluchtelingencrises door middel van hernieuwbare energieopties, herbebossingsactiviteiten en toegang tot schone brandstoffen en technologieën voor de bereiding van voedsel. We hebben nu een vernieuwde energiestrategie gelanceerd en verbeteren onze instrumenten om deze uitdagingen aan te gaan”.

Wat zegt de wet over klimaatverandering en vluchtelingen?

De meeste verplaatsingen in verband met klimaatverandering zijn intern, niet over landsgrenzen heen. Zelfs wanneer mensen uitsluitend door de gevolgen van klimaatgerelateerde rampen en natuurrampen ontheemd zijn en internationale grenzen oversteken, worden ze volgens het Vluchtelingenverdrag van 1951 doorgaans niet als vluchteling erkend. Dit verdrag definieert een vluchteling als iemand die “vanwege een gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging zich buiten het land bevindt waarvan hij de nationaliteit bezit en niet in staat is of, vanwege deze vrees, niet bereid is is een beroep te doen op de bescherming van dat land…”. Technisch gezien is de term “klimaatvluchteling” dus enigszins een verkeerde benaming, omdat hij geen basis heeft in het internationaal recht en geen accurate weergave is van de complexe wijze waarop klimaat en menselijke verplaatsing met elkaar in wisselwerking staan. Maar, zoals het hoofd van UNHCR heeft opgemerkt: “het beeld dat het geeft – dat van mensen die als gevolg van de klimaatnoodtoestand uit hun huizen zijn verdreven – heeft terecht de aandacht van het publiek getrokken”.

Zoals hierboven aangegeven, verergeren klimaatverandering en natuurrampen vaak de omstandigheden die leiden tot gedwongen verplaatsing over de grenzen heen, waardoor de noodzaak om te vluchten nog groter wordt. Wanneer mensen ontheemd zijn als gevolg van rampen of klimaatgerelateerde factoren die samenhangen met conflicten of vervolging, zal het Verdrag van 1951 waarschijnlijk van toepassing zijn. Sommige mensen die ontheemd zijn door klimaatverandering of natuurrampen een international grens oversteken kunnen onder de definitie van “vluchteling” vallen in het kader van regionale rechtsinstrumenten indien en wanneer de vlucht het gevolg is van een ernstige verstoring van de openbare orde. Diegenen die niet binnen deze groep vallen, kunnen echter ook internationale bescherming nodig hebben, zoals tijdelijke bescherming en verblijfsrecht, of andere vormen van verblijf in het land waar ze hun toevlucht gezocht hebben.

Kortom, het internationaal recht kan een rol spelen in een breed scala van situaties die te maken hebben met klimaatverandering en gedwongen ontheemding. Aangezien de verwachting is dat de komende jaren steeds meer mensen ontheemd zullen raken als gevolg van klimaatgerelateerde factoren, is UNHCR sterk betrokken bij de beleidsvorming en de vormgeving van wettelijke kaders op dit gebied. Gezien haar deskundigheid op het gebied van internationale bescherming en haar decennialange ervaring met noodsituaties op het gebied van ontheemding, is de organisatie bereid haar middelen ter beschikking te stellen wanneer haar hulp nodig is.

“In geval van ontheemding als gevolg van rampen is vaak een krachtige operationele reactie nodig, geleid door beschermingsoverwegingen. UNHCR zal in een inter-institutionele context blijven werken om regeringen te ondersteunen, voortbouwend op onze expertise op het gebied van het leveren van noodmaathulp,” aldus Filippo Grandi. Hij voegde eraan toe dat het Global Compact on Refugees, de blauwdruk voor de manier waarop staten de verantwoordelijkheid voor vluchtelingen zouden moeten delen, oproept tot het opnemen van vluchtelingen in de strategieën ter vermindering van het risico op rampen.

Bouwen aan een duurzaam, klimaatvriendelijk nalatenschap

Nadat Typhoon Haiyan eind 2013 hun huis in de Filippijnen verwoestte, vertrouwden Algina Lacaba en haar familie op UNHCR en haar partner UPS voor een tent, keukenapparatuur, matten en een zonnelamp. Haiyan heeft meer dan 4 miljoen mensen op de vlucht doen slaan, doodde duizenden anderen en vernietigde hele gemeenschappen. UNHCR maakte de geleidelijke terugkeer mogelijk van degenen wier huizen waren verwoest, door te werken aan de versterking van de capaciteit van de regering om basisdiensten te verlenen en door het recht van ontheemden om vrijwillig terug te keren te handhaven.

Toen de superstorm voorbij was, sloot Algina’s echtgenoot Joel – die bijna verdronk toen hij door het water werd weggespoeld – zich aan bij de plaatselijke arbeiders om samen met hen nieuwe, stevigere huizen te bouwen die zich ruim boven de zeespiegel bevonden. Om een veilige en duurzame terugkeer mogelijk te maken, is het van essentieel belang dat de huizen zijn uitgerust om toekomstige klimaatgerelateerde bedreigingen het hoofd te kunnen bieden.

UNHCR steunt ook geplande verhuizing, die mensen uit de gevarenzone wil halen wanneer bijvoorbeeld een stijging van de zeespiegel bepaalde gebieden onbewoonbaar dreigt te maken. Samen met de Universiteit van Georgetown en andere partners heeft UNHCR richtlijnen ontwikkeld voor de geplande verhuizing van risicogroepen om hen te beschermen tegen rampen en de gevolgen van de klimaatverandering, rekening houdend met hun mensenrechten. De UNHCR heeft onlangs deelgenomen aan een oefening onder leiding van de regeringen van Costa Rica en Panama om een ramp te simuleren en in real time een oplossing te vinden voor de “virtuele radioactieve neerslag” – in aansluiting hierop heeft UNHCR richtlijnen opgesteld voor het soort bescherming dat ontheemden in een dergelijk scenario nodig hebben.

Tot slot gelooft UNHCR niet dat het duurzaamheid en veerkracht kan opbouwen door alles in te zetten op groene technologieën en deze van bovenaf op te leggen. UNHCR zal blijven pleiten voor het creëren van meer capaciteit voor vluchtelingen en gastgemeenschappen door hun volledige deelname aan de planning en uitvoering van energieprogramma’s, kennisoverdracht en capaciteitsopbouw te stimuleren.

Hoe zit het met de eigen ecologische voetafdruk van UNHCR?

Een organisatie met 17.000 medewerkers in meer dan 130 landen heeft duidelijk een operationele voetafdruk met een impact op het milieu. Maar we hebben ook de mogelijkheid om op grote schaal veranderingen door te voeren. In het kader van het VN-beleid van “Greening the Blue”, werkt UNHCR aan het verminderen van plastic- en papierafval, het besparen van water en energie, het verminderen van e-afval door duurzame leveranciers in te schakelen en het recyclen van elektronische goederen, het uitfaseren van het gebruik van fossiele brandstoffen en het oprichten van een fonds voor het interne gebruik van groene energie en duurzaamheid.